Сілезія і Заольззе
Мяжа: 1. Сілезія: Польшча - Германія; 2. Заольззе: Польшча - Чэхаславакія (з сакавіка 1939 г. Пратэктарат Чэхіі і Маравіі)
Сёння: 1. Польшча; 2. Чэхія
У Рэптах Сілезскіх слуп з “версальскай” датай, выгравіраванай з вышыні пастамента, падобны да старажытнага абеліска, кідае цень на былую мяжу, якая, выгінаючыся па Сілезіі, падзяляла дамы, вуліцы, гарады, шахты і людзей. Гэты адзіны, пераплецены і этнічна змяшаны чалавечы тыгель быў спачатку разбіты на дзве часткі нядаўна створанай штучнай лініяй мяжы, а потым змецены нямецка-савецкай бурай.
Пасля абвяшчэння ІІ Рэччу Паспалітай незалежнасці, шахта «Макашовы» у сённяшнім Забжы знаходзілася ў Германіі, але мяжа праходзіла дакладна ўздоўж агароджы шахты і галоўны ўваход у шахту адначасова стаў памежным пераходам. Паколькі з 4600 працаўнікоў 3600 пражывалі ў Польшчы, шахцёры, накіроўваючыся на працу, павінны былі кожны дзень перасякаць дзяржаўную мяжу.
У 1945 годзе рускія абыходзіліся з шахтай “Макашовы” гэтак жа, як і з усёй Верхняй Сілезіяй, гэта значыць як з захопленымі “трафейнымі” землямі. Савецкія вызваліцелі ўчынілі масавыя згвалтаванні, рабаванні і забойствы, а дзясяткі тысяч верхнесілезцаў былі дэпартаваны ўглыб Расіі. Толькі ў 2015 годзе ў Бытаме, у 70-ю гадавіну гэтых драматычных падзей, быў адкрыты першы помнік Верхнесілезскай трагедыі.
***
На найноўшую гісторыю Цешынскай Сілезіі паўплывала рака Ольза, якая ў аб’яднанай Еўропе злучае Чэхію і Польшчу, але большую частку ХХ стагоддзя яна падзяляла Цешынскую Сілезію на польскую і чэшскую Сілезію, гэта значыць Заольззе.
У 1910 г. каля 70% палякаў пражывалі на землях Заольззя. У 1920 г. ва ўмовах наступлення бальшавікоў на Варшаву чэхі цаной стварэння сухапутнага калідора для пастаўкі зброі з Захаду прымусілі Польшчу адмовіцца ад нацыянальнага плебісцыту і пагадзіцца на невыгадны падзел Цешынскай Сілезіі, Спішу і Аравы. У сваю чаргу ў 1938 г. Польшча, скарыстаўшыся аслабленнем Прагі пасля Мюнхенскай канферэнцыі, зброяй вярнула спрэчныя тэрыторыі. Хто меў рацыю ў гэтым канфлікце, гісторыкі спрачаюцца і па гэты дзень.
У 2011 г. 7,8 % жыхароў Заольззя, гэта значыць 28 тыс. чалавек, заявілі пра польскую нацыянальнасць. “Гуральскае Свята” – гэта даніна польскасці Заольззя. Штогод, у пачатку жніўня, у гарадскі лес у мястэчку Яблонкаў з’язджаюцца фальклорныя калектывы не толькі з Заольззя і Польшчы, але і з усёй Еўропы і нават з іншых кантынентаў. На працягу трох дзён тысячы людзей танчаць, спяваюць і гуляюць да світання, святкуючы сваю рэгіянальную ідэнтычнасць.
У 1917 годзе бацька Яна Сівога з Заольззя трымаў яе ў кішэні на сэрцы, калі ў яго трапіла куля, выпушчаная рускім салдатам.
Зыгмунт Пятроўскі цудам выбраўся тады на паверхню.
Раніцай 1 верасня 1939 года адбыўся інсцэніраваны нацыстамі напад на суседні нямецкі памежны пост, які быў адным з дзясяткаў інцыдэнтаў, што павінны былі апраўдаць агрэсію Германіі супраць Польшчы.
Бацька Ганны быў адным з дзясяткаў тысяч верхнясілезцаў, дэпартаваных у глыб Расеі: “Тата памёр на зваротным шляху ад знясілення ў вагоне для быдла пад Люблінцам. Менш чым у пяцідзесяці кіламетрах ад роднага дома. Цела выкінулі дзесьці побач з рэйкамі. Мы нават не маглі развітацца з ім ці годна пахаваць яго”.
Сёння на польска-чэскай мяжы.
У 30-я гг. гэта быў горад з насельніцтвам больш за 20 тыс. Жыхароў, у тым ліку 70% палякаў, з уласнай ратушай, броварам, кінатэатрам і банкам. У выніку пасляваеннай рабаўнічай здабычы вугалю горад, літаральна, праваліўся пад зямлю.
Для палякаў так званае “Жвіркавіска” было ў 30-я гг. сімвалам сувязі Заольззя з Радзімай. У 1940 годзе немцы разбурылі пахавальню і вароты з надпісам “Старт у вечнасць Жвіркі і Вігуры”.
